Czym zajmuje się taka paranauka? Na przykład stara się na serio badać nieudokumentowane przypadki obserwacji nierozpoznanych dotychczas zwierząt. Czasem, mimo zaangażowania znacznych środków, takich zwierząt nie udaje się znaleźć. Kilka wielkich stacji telewizyjnych zainwestowało znaczne środki w próby odnalezienia takich zwierząt. W 2001 roku raczej z niewielkimi efektami przeczesywano jezioro Loch Ness.

Próby zastosowania tych dziwnych paranauk do wyjaśnienia historycznej zagadki smoka wawelskiego niewiele jednak dają. Zwierzę opisane było jako wielki całożerca- holophagus- i już ta wzmianka nasunęła jeszcze bardzo wcześnie konstatację, iż może chodzić o gatunek istniejący. Wiele z nich spełnia warunki opisane w legendzie- więc niekoniecznie trzeba wywracać istniejącą naukę czy też klasyfikować owe fragmenty kronik jako podania. Istnieją także inne, szersze wersje interpretacji tego podania. Mogły one dotyczyć także prawdziwych zdarzeń historycznych, zważywszy na biologiczną możliwość przeżycia żywych okazów gatunków występujących w krajach egzotycznych, a także pojawienia się takich gatunków jako okazów podarowanych lub zakupionych przez miejscowe elity.

Jeśli Smok miałby byc prawdziwy, wówczas mógłby być nieodkrytym gatunkiem węża, co z naukowego punktu widzenia wydaje się najbardziej prawdopodobne.
Zwierzę mogło być:
1) podarkiem dla władcy.
2) zbiegłym zwierzęciem kultowym. Święte węże czcono i karmiono w świątyniach pogańskich.
3) zbiegłym zwierzęciem posiadanym i hodowanym przez zamożną osobę

Niepilnowane dostatecznie zwierzę oddaliło się z siedziby lokalnego kapłana, władcy lub lokalnego możnego, i trafiając na dogodne warunki umożliwiające mu przezimowanie, urosło.

Smok mógł być też:
1) wymarłym zwierzęciem z gatunków których skamieniałości czy zachowanych szczątków jeszcze nie odkryto. Nauka ma największe problemy z wężami- ich szkielety są bardzo kruche, bardzo nietrwałe, i przez to nawet nie do końca zbadane są tezy na temat pochodzenia tych grup zwierząt w teorii ewolucji.
2) żywą skamieliną, jak określa się rzadkie gatunki flory i fauny które przetrwały w niemal niezmienionym kształcie od czasów zmian klimatycznych powodujących wymarcie większosci reprezentantów ich gatunku

Istnieje szereg hipotez na temat smoka wawelskiego. Najprawdopodobniej pod nazwą całożerca- holophagus- mógł się ukrywać:

1) Czczony wówczas przez pogan wielki wąż.

Wielki wąż miał żyć w pogańskiej świątyni w Bułgarii, zwanej Alabuğa. Mimo że Bułgarzy przyjęli islam, wielki wąż miał żyć aż do cZasów inwazji Tamerlana, po której znikł. Ibn Fadlan, który odwiedział te rejony, opowiadał o rozlicznych wężach, szczególnie w drzewach. Ibn Fadlan opowiadał o wielkim powalonym drzewie, wokół pnia którego widział ogromnego węża, niemal tak wielkiego jak samo drzewo.

Żyjąc pod Krakowem, mógł mieć stworzone sztucznie warunki pozwalajace mu przetrwać okresy zimna, mógł być też- i był wg zachowanych opisów- sztucznie dokarmiany. Zwierzę mogło być otoczone kultem, a jego zabicie byłoby ściśle związane ze zmianami w strukturze wyznaniowej i nastaniem ery chrześcijaństwa. Podobne opowieści o biskupach czy świętych katolickich zabijających smoki są liczne w ówczesnej Europie, wiele z nich opisuje tą samą metodę uśmiercenia zwierzęcia poprzez jego otrucie lub zabicie łatwopalnymi substancjami ukrytymi w skórach zwierząt które całożerca połykał.

2) Endemiczny niedźwiedź jaskiniowy. Miejscowa drakologia – dziedzina paranauki dość żartobliwie przywdziewająca różne formy uznanej wiedzy- łączy podania o smokach z występującymi w okolicznych jaskiniach koścmi niedżwiedzi jaskiniowych, potężnych zwierząt. To ich kości odkryto w szwakjcarskiej “Drachenloch”- tamtejszej Smoczej Jamie.

3) Nieznane dzisiejszej nauce zwierzę. Kryptozoologia zajmuje się takimi okazami. Do dziś pojawiają doniesienia o “żyjących dinozaurach” w kilku głębokich kniejach Afryki. Nie do końca wiadomo też skąd wiął się w średniowieczu mem smoka, dość moco przypominający znane nauce zwierzęta wymarłe.

Istnieje ciekawa koncepcja młodego badacza dowodząca że smok i cała ta opowieść jest kolejnym dowodem na wczesną chrystianizację Krakowa. Wg tej teorii, zabicie smoka- możliwe że czczonego przez miejscowych żywego zwierzęcia, pożerającego także składane mu ofiary, było znakiem przejścia na chrześcijaństwo. Wiązało się to z zabiciem zwierząt hodowanych w świątyniach i czczonych przez pogan jako święte.

Badacz ten badał inne możliwe wtyłumaczenia etymologii słowa Wawel. Istnieje także teoria, jakoby nazwa Wawel pochodziła od nazwy Babel (s-c-s Вавилонъ, stąd również współczesne rosyjskie Вавилон, tr. Wawilon, czyli Babilon, częsta w średniowieczu oboczność w:b, m.in. grecka Beta (obecnie Wita). por. P. Makuch, Wawel – starożytny Babel. Rozwiązanie zagadki, „Alma Mater”, 2008, nr 104-105, s. 57-61.

Sygerowałoby to że wcześni kapłani chrześijańscy mogli, korzystając z licznych zapisów w Biblii przedstawiających węże jako istoty szatańskie, obalić kult tego zwierzęcia w Krakowie, a pozostałe do dziś zapisy są zgodne z chrześcijańską interpretacją tych kultów, i zgodnie z tradycją pisarzy katolickich, pominięto wszystkie opisy kultu pogańskiego.

Fot. Zestawienie fragmentów publikacji o miejscowych smokach

Fot. Niedziwiedź jaskiniowy zrekonstruowany, wyselekcjonowano nawet jego DNA

wg wikimedia.org

 

Ostatnie wielkie jaszczury (Megalania prisca lub Varanus priscus) i gigantyczne krokodyle, jak np. Quinkana, które w Australii zrodził olbrzymią ilość mitów o smokach, wymarły 40 tysięcy lat temu. Do początków średniowiecza mogło dotrwać wiele zwierząt przetrwałych w szczątkowych siedliskach po ostatnim zlodowaceniu- np. niedźwiedzie czy lwy jaskiniowe. Jeszcze żyją olbrzymie Varanus giganteus, mogące osiągnąć ponad 2,5 metra. Nilowe krokodyle czasem odkrywane były w Europie. W nieodległym od Krakowa Brnie- średniowieczny smok wiszący co najmniej od 1608 roku w sali miejskiego ratusza- w dekadach rozwoju nauki okazał się zwykłym krokodylem. Legenda o jego otruciu przemyślnym sposobem jest niemal identyczna w sposobie zasadzki jak opowieść krakowska. Z jedną różnicą- w Brnie dowód na istnienie smoków jeszcze wisi w sali Rady Miasta.

Krakowski smok symbolem ofiolatrii?

Opisywany jako całożerca lub- w wersji Solinusa- jako boa- krakowski smok mógł być elementem miejscowych wierzeń, ba, mógł być żywym, żyjącym zwierzęciem związanym z domniemanym miejscem pogańskiego kultu na sąsiednim wzgórzu Wawel. Patrimps, Potrimpus (znamy tylko nazwę rozpowszechnioną na wybrzeżu Bałtyku) był to pogański bóg wody, bóg magii w postaci węża. Władca życia, płodności i śmierci. Opiekun kapłanów, wróżbitów, szamanów – bóg mądrości. Przypuszcza się, że składano mu krwawe ofiary z dzieci. Utożsamiany z Autrimpsem i Andajem.

Wielki wąż miał żyć w pogańskiej świątyni w Bułgarii, zwanej Alabuğa. Mimo że Bułgarzy przyjęli islam, wielki wąż miał żyć aż do czasów inwazji Tamerlana, po której znikał. Ibn Fadlan, który odwiedział te rejony , opowiadał o rozlicznych wężach, szczególnie w drzewach. Ibn Fadlan opowiadał o wielkim powalonym drzewie, wokół pnia którego widział ogromnego węża, niemal tak wielkiego jak samo drzewo. Możliwe, że pogańscy kapłani na ówczesnym wzgórzu Wawel (jak twierdzą niektórzy autorzy, mogącej nosić taką nazwę z racji aluzji do biblijnej wieży Babel) mieli ośrodek kultowy, o czym pisze częśc literatury. Wielkie zwierzę będące elementem kultu niekoniecznie musi zaskakiwać. Smok- całożerca, smok- zadławca kojarzy się z wielkim wężem. Miało on, bo nakarmieniu go truchłem umyślnie wypełnionym łatwopalnymi substancjami, buchnąć ogniem ze swojej paszczy, a następnie miał pić wodę, aż pękł i zdechł.

_{Rys. 1. Smok wawelski we współczesnym wyobrażeniu, wg http://www.krakow.travel/upload/legendy/smok-2-.jpg}

 

_{wg Dzieła wszystkie, Tom 5, str. 9 Autorzy Oskar Kolberg,Julian Krzyżanowski,Jósef Burszta}

 

Przyczyny wymarcia

Ostatni widziany żywy smok zjawił się w 1662 roku między Szczyrbskim Jeziorem a Szczyrbą (wg kroniki lewockiej Kaspra Haina), a w opisie tym mogło chodzić o niedźwiedzia jaskiniowego, Utożsamianego w tym regionie ze smokiem. Przypuszczalnie w wymarciu niedźwiedzi jaskiniowych znaczącą rolę odegrała zmiana klimatu u schyłku zlodowacenia bałtyckiego (Würm), do którego niedźwiedzie jaskiniowe nie zdołały się przystosować. Wcześniej uważano, że zwierzęta te wymarły około 11 tys. lat temu i do ich wyginięcia przyczynili się w dużym stopniu także ludzie. W wyniku dalszych badań przesunięto okres wymarcia na 27 800 lat temu, co wyklucza wpływ ludzi na wymarcie niedźwiedzi, populacja ludzka na terenie Europy była wówczas zbyt mała, aby znacząco wpłynąć na stan populacji niedźwiedzi jaskiniowych.

Niektórzy badacze uważają, iż niedźwiedzie jaskiniowe były w jakiś sposób czczone przez prehistorycznych Europejczyków, o czym świadczą liczne malowidła i rysunki naskalne przedstawiające te zwierzęta. Dowodzi tego także np. znalezisko w szwajcarskiej jaskini Drachenloch (dosłownie: Smoczej Jamie), gdzie natrafiono na niedźwiedzie czaszki zamknięte w kamiennym sarkofagu, nakrytym kamienną płytą, co by świadczyło o celowym pochówku zwierząt.

Between the years 1917-1923, the Drachenloch cave in Switzerland was excavated by Emil Bächler. The excavation uncovered more than 30,000 cave bear skeletons. It also uncovered a stone chest or cist consisting of a low wall built from limestone slabs near a cave wall with a number of bear skulls inside it. Also, a cave bear skull was found with a femur bone from another bear stuck inside it. Scholarship speculated that this was proof of prehistoric human religious rites involving the cave bear, or that the Drachenloch cave bear were hunted as part of a hunting ritual or that the skulls were kept as trophies.^[34] In Archaeology, Religion, Ritual (2004), archaeologist Timothy Insoll strongly questions whether the Drachenloch finds in the stone cist were the result of human interaction. Insoll states that the evidence for religious practices involving cave bears in this time period is “far from convincing”. He also states that comparisons with the religious practices involving bears that are known from historic times are invalid.^[35]

A similar phenomenon was encountered in Regourdou, southern France. A rectangular pit contained the remains of at least 20 bears, covered by a massive stone slab. The remains of a Neanderthal lay nearby in another stone pit, with various objects, including a bear humerus, a scraper, a core, and some flakes, which were interpreted as grave offerings.

The unusual finding in a deep chamber of Basua Cave in Savona, Italy, is thought to be related to cave bear worship, as there is a vaguely zoomorphicstalagmite surrounded by clay pellets. It was apparently used by Neanderthals for a ceremony; bear bones scattered on the floor further suggests this was likely to have had some sort of ritual purpose.^{[36] (z wikipedii)}

  wg Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J. Autorzy Kasper Niesiecki,Jan Nepomucen Bobrowicz, s. 1

W okolicach Krakowa odkrywano kości ówczesnych potworów- niedźwiedzi jakiniowych. Jeśli taki żył w jaskini pod ówczesnym Wawelem w Krakowie, musiał być gigantyczny, sądząc z ilości pożywienia jaką go karmiono. Możliwe, że pobłażanie, lub wręcz przychylność z jaką go traktowano, znajdowała swoje źródło w “zabobonie” pogańskim. Zabicie Smoka wiąże się z nastaniem wiary chrześcijańskiej, okresu bezlistosnego tępienia zwierząt kultowych. Krakowski smok, sądząc z jego opisów, jest bezsprzecznie bardzo zwierzęcy, jest żarłoczny i nie oddala się aż tak bardzo od swojej siedizby. Jego tryb łowów opisany w żródłach odbiega od zwierząt wodolubnych, np. gadów. Zachowały się do późnego czasu jego kości, jeszcze w średniowieczu będące tematem uczonych dysput.

za: http://perso.wanadoo.es/s915083000/creencias/imagen_c/oso_ritual.jpg

 

Inne zwierzęta

Smokami mogły być również lwy jakiniowe.

Lew jaskiniowy był prawdopodobnie największym drapieżnikiem z grupy wielkich kotów z rodzaju Pantherajaki kiedykolwiek żył na Ziemi, około 25% większy od dzisiejszego lwa afrykańskiego i nieco większy od tygrysa. Był zbliżony wielkością do współczesnych hybryd lwa i tygrysa -lygrysów. Wywodzi się z linii afrykańskich prymitywnych lwów określanych jako grupa P. leo fossilis-spelaea. Z wyglądu stanowił formę pośrednią między współczesnym lwem a tygrysem. Ludzie pierwotni pozostawili jego liczne wizerunki w jaskiniach. Większość malowideł i rycin skalnych przedstawia lwy jaskiniowe bez grzywy, co sugeruje, że jej nie posiadały. Pokryte długą i gęstą sierścią, osiągały 3,5 m długości – od głowy do końca ogona. Samce ważyły średnio 270-320 kg, a samice 175 kg. Samiec największego żyjącego współcześnie kota – tygrysa syberyjskiego waży średnio 250-300 kg. Żywił się koniowatymi i jeleniowatymi.

Lew jaskiniowy egzystował w plejstocenie od co najmniej 300 tys. lat temu. Wymarł prawdopodobnie 11-10 tys. lat temu, podczas ostatniego zlodowacenia. Pewne, niepotwierdzone przesłanki wskazują, iż lew jaskiniowy zachował się znacznie dłużej – na Bałkanach, aż do epoki historycznej – 2 tys. lat temu, a o jego występowaniu w lasachGrecji wspominają Herodot i Arystoteles. Według tej teorii wytępiono go około I w. n.e. Większość uczonych jest jednak zdania, iż te relacje mówią o północnej rasie lwa azjatyckiego.

Lew jaskiniowy żył w całej Europie i w Azji, od Anglii do Syberii, także w Polsce. Jego głównym środowiskiem były stepy i lasy parkowe na północy oraz półpustynne obszary południowej Euroazji. Nie był przystosowany do warunków panujących na terenach pokrytych śniegiem, ani gęstą roślinnością.

źródło: http://stat001.ameba.jp/user_images/72/bd/10006042080_s.jpg

źródło: http://www.natureartists.com/art/resized/1062_DSC01340.JPG

 

Czy jednak krakowski Smok mógł być prawdopodobny? Czy mógł być ostatnim z jakiegoś rzadkiego gatunku europejskich wielkich gadów? Ostatnie tego typu wielkie zwierzęta wymarły w Australii około 40 tysięcy lat temu. Współczesna nauka już za Linneusza wykluczyła je ze swojej systematyki.

Wciągnięto do niej co prawda niedźwiedzie jaskiniowe…

A może- opowieść o zgładzonym krakowskim całożercy jest opowieścią o zaprowadzeniu chrześcijaństwa? Istnieje nawet gałąź- jak niektórzy to widzą- nauki, zajmująca się tą tematyką- drakologia. Nie jestem drakologiem, ale – jeśli historia nie miałaby być bezsensowną, lub dotyczyć zwierzęcia wziętego za smoka, to owa paralela chrześcijańska jest dość sensowną interpretacją. Pod postacią smoka wyobrażano wierzenia pogańskie, pokonywane przez chrześcijaństwo. Możliwe że nie była to wyłącznie literacka paralela. Możliwe że owe  wielkie gady- były świątynnymi zwierzęciami, karmionymi w celach ofiarnych. Ich zabicie było atakiem na religię ówczesnych pogan, możliwe że czczących owe rzadkie wówczas zwierzęcia. Gdy brakowało zwierząt ofiarnych z powodu nieurodzajów, warstwa kapłańska poświęcała ludzi. Taka sytuacja mogła mieć miejsce w Krakowie. Przeciwnicy tego pogańskiego i okrutnego kultu otruli, lub jak chce jedna z wersji tej opowieści, wręcz podpalili owe zwierzę- opisane jako całożerca, karmiąc go podłożonym, od środka nafaszerowanym środkami łatwopalnymi, połączonymi z tlącym się materiałem łatwopalnym.

Ostatnie doniesienia o smokach w tym regionie Europy

Przeglądając literaturę miejscowych drakologów, znaleźć można takie pozycje jak: “Niezabitowski E. Smoki karpackie i Smocze jamy.” Kości różnych zwierząt, w tym wymarłych: lwa i niedziedzia jaskiniowego, zlokalizowano w rozlicznych miejscach.

 

Legenda o Ragnarze Lodbrok (napisana przez Saxo Gramatyka , w oparciu o życiu pół-legendarnego króla Danii , w Gesta Danorum , Book 9) oowiada, że król Götalandii Herraud zaoferował swojej córce Torze, uroczego małego smoka ( Lindwom ), który rośnie w siłę, otoczył dom dziewczyny goniąc swój ogon. Ragnar Lodbrok w końcu zabił węża, i ożenił się z Thorą. Wiarę w smoki odrzucał już Bernard z Clairvaux, (ur. 1090 , zm.  1153, a więc około 250 lat po Ragnarze).

Jest szansa że krakowski smok był w istocie krokodylem. Krokodyle były najprawdopodobniej obecne ongiś nie tylko w Tunezji czy Algierii, ale także w Europie. Kroniki Sycylijskie wymieniają ich obecność w rzekach Papireto, Garaffello, oraz Amenano. W Japonii schwytane krokodyle traktowano jako wielką rzadkość i czczono jako smoki w świątyniach. Także w Europie zabitego jeszcze w XVII wieku krokodyla, uznanego oczywiście za smoka, wystawiono w miejscowej katedrze w Mellorca.

O Smoku Krakowskim

Najstarsza wersja opowieści o smoku wawelskim, znajduje się w Kronice Wincentego zwanego Kadłubkiem (przełom XII i XIII wieku):

Był bowiem w załomach pewnej skały okrutnie srogi potwór, którego niektórzy zwać zwykli całożercą. Żarłoczności jego każdego tygodnia, według wyliczenia dni, należała się określona liczba bydła. Jeśliby mieszkańcy nie dostarczyli, niby jakichś ofiar, to byliby przez potwora ukarani utratą tyluż głów ludzkich. Grakch [Krak], nie mogąc znieść tej klęski […] skrycie synów wezwawszy, przedstawił [im swój] zamiar, radę przedłożył […]. Na to oni: […] Do ciebie należy władza rozkazywania, do nas konieczność posłuchu. Gdy więc doświadczyli po wielekroć otwartej męskiej walki i daremnej najczęściej próby sił, zmuszeni zostali wreszcie uciec się do podstępu. Bowiem zamiast bydląt podłożyli w zwykłym miejscu skóry bydlęce, wypchane zapaloną siarką. I skoro połknął je z wielką łapczywością całożerca zadusił się od buchających wewnątrz płomieni. I zaraz potem młodszy napadł i zgładził brata, wspólnika zwycięstwa i królestwa, nie jako towarzysza, lecz jako rywala. Łże, jakoby zabił go potwór, ojciec jednak radośnie przyjmuje go jako zwycięzcę […]. Tak oto młodszy Grakch przejmuje władzę po ojcu, dziedzic zbrodniczy! Atoli dłużej skalany był bratobójstwem niż odznaczony władzą. Gdy bowiem wkrótce potem oszustwo wyszło na jaw, gwoli kary za zbrodnię skazany został na wieczne wygnanie […]. A owszem, na skale całożercy wnet założono sławne miasto, od imienia Grakcha nazwane Grakchovia, aby wiecznie żyła pamięć Grakcha. I póty nie zaprzestano obrzędów pogrzebowych, póki nie zostały zamknięte ukończeniem (budowy) miasta. Niektórzy nazwali je Krakowem od krakania kruków, które zleciały się tam do ścierwa potwora”.

Kronika Marcina Bielskiego podaje następujące wydarzenie, które wg autora nastąpiło około roku 700 n.e. w Krakowie:

“Przy tymże mieście Krok założył zamek, na górze skalney, rzeczoney Wawel. Tenże przeniósł Stolec Krolewski z Gniezna do Krakowa, iż mu się słusznieysze, y obronnieysze mieysce tam zdało. Piszą naszy starzy Kronikarze, iż pod tą gorą Wawel, był Smok wielki, ktory troie dobytka razem ziadal, także y ludzi kradł i iadł. Przeto musieli mu dawać obrok, każdy dzień troie cieląt albo baranow. Kazał tedy Krok nadziać skorę cielęca siarką a przeciw iamie położyć rano: co uczynił za radą Skuba Szewca nieiakiego, ktorego potym dobrze udarował y opatrzy. On wyszedszy z iamy, mniemiał by cielę pożarł razem, gdy to w nim tłało tak długo, pił wodę, aż zdechł. Jest ieszcze iego iama pod zamkiem, zowią Smoczą iamą.”

  Czas. Dodatek miesięczny, Tom 20, s. 50-51

 

Wg Encyklopedyja powszechna, Tom 23
Autorzy Samuel Orgelbrand, str. 723

Pajęczno  Czas. Dodatek miesięczny, Tom 20, s. 59 Smok w Smogorzewie   wg: Czas. Dodatek miesięczny, Tom 20, s. 60-61

Krakowski smok reliktem pogańskiego kultu Żmija?

Czy krakowski holophagus- całożerca, może mieć też religijne konotacje? Słowianie znani byli z oddawania czci Żmijowi. U Kadłubka stwór ten określony jest grecyzującą formą “całożerca” (por. Mistrz Wincenty Kadłubek, Kronika polska, tłum. B. Kürbis, Wrocław 2003)

Żmij – postać ze słowiańskich wierzeń  i obrzędów- aż za bardzo przypomina krakowskiego Smoka. Krakowski Żmij mógł być rzeczywistym lub wyobrażonym, a miejsce kultu mogło się znajdować właśnie przy wspomnianej grocie. Smok mógł symbolizować kult polegający na składaniu ofiar ze zwierząt, ludzi i dziewic. Możliwe, że ofiary składano zwierzęciu żywemu lub jakimś prastarym kościom zwierzęcia uznanego za smoka. Opis tych kości smoka pojawia się póżniej jako jedna z “atrakcji” katedry krakowskiej, gdzie owe kości miały zawisnąć na łańcuchu.

 

 

Żmij to skrzydlata gadzia postać z wierzeń dawnych Słowian. Stanowi prastare, ogólnoindoeuropejskie wyobrażenie uosabiającego siły chaosu smoczego antagonisty Gromowładcy (u Słowian Peruna), związanego ze sferą chtoniczną i wodami. Miał rozpościerać się u stóp Drzewa Kosmicznego, pilnując wejścia do Wyraju wężowego (czyli prawdopodobnie Nawii). Według części badaczy wierzeń słowiańskich Żmij stanowi zoomorficzne wcielenie słowiańskiego władcy zaświatów Welesa.

Żmij w mitologii słowiańskiej

Żmij znany był na obszarze całej Słowiańszczyzny, najpełniejsze podania zachowały się u Słowian wschodnich i południowych.

W wierzeniach Słowian wschodnich Żmij był postacią przychylną ludziom. Opiekował się wodami i zasiewami, toczył walkę ze smokami powietrznymi. Postać Żmija kojarzono z ognistymi zjawiskami na niebie (kometami i meteorami). Żmij pojawiał się pod postacią ptaka (najczęściej koguta, żurawia lub orła), bądź jako człowiek z małymi skrzydełkami pod ramionami, wężowym ogonem lub ciałem pokrytym łuskami. W południowosłowiańskim folklorze Żmij wchodził w związki z kobietami, z których rodzili się synowie o nadzwyczajnej sile i zdolnościach, walczący z potworami zagrażającymi ojczystej ziemi.

Na wschodniej Słowiańszczyźnie Żmij przetrwał jako demon opiekuńczy, bądź pod postacią rozmaitych złowrogich węży lub smoków, z którymi walczyli bohaterowie, np. Alosza Popowicz.

U Słowian zachodnich Żmij był postrzegany w większości przypadków jako postać pozytywna, co wyrażało się w jego walce ze smokiem, który wywoływał np. suszę, huragany i inne klęski żywiołowe. W Rossoszycy na ziemi sieradzkiej wierzono, że Żmij jest królem węży oraz strzeże sprawiedliwości, karając przestępców. Śpiewano tam nawet specjalne inwokacje poświęcone Żmijowi. Ze Zgorzelca pochodzi legenda o Żmiju pieniężnym, który miał mieć pod opieką skrzynkę z pieniędzmi stojącą na schodach kościoła św. Piotra. Na Łużycach rozróżniano trzy typy Żmijów: pieniężnego (łuż. peńežny zmij), mlecznego (łuż. mlókowy zmij) i żytniego (łuż. žitny zmij). Każdy z nich okradał obcych gospodarzy z dóbr wymienionych w ich nazwie i zanosił je do gospodarza, który go karmił i trzymał pod własnym dachem, analogicznie do mazurskiego Kłobuka.

Imię Żmija zachowało się w nazewnictwie miejscowym, jak Żmigród w Polsce czy Żmiejowe Grody i Żmijowe Wały na Rusi, wybudowanych przez książąt ruskich na stepach obecnej Ukrainy, dla ochrony ziem ruskich przed koczownikami.

Etymologia

W języku staropolskim występował zarówno wyraz “smok” (w języku prasłowiańskim wyraz miał postać *smokъ i oznaczał “jakąś istotę mityczną”) jak i “żmij/żmija”. Początkowo wyraz ten występował w dwu formach rodzajowych, tzn. obok rodzaju żeńskiego żmija, występował także rodzaj męski żmij. Warto dodać, że zarówno w języku prasłowiańskim, jak i w pozostałych językach słowiańskich na początku tych wyrazów występowało “z”, a nie “ż” jak obecnie. Zmiana zmij(a) > żmij(a) dokonała się na zasadzie hiperpoprawności, ponieważ wymowę zmij(a) traktowano jako niepoprawną, mazurzącą (jak np. zaba), poprawiono ją na żmij(a), czyli jak żaba. Wyrazy prasłowiańskie *zmьjь i *zmьja są etymologicznie pokrewne słowu ziemia (i stąd nagłosowe z-); można je zatem odczytywać jako stworzenia, istoty, gady ziemne, żyjące na ziemi[1]. Podobnie jak w języku polskim tak i w prasłowiańskim różnicom znaczeniowym towarzyszyły różnice formalne: *zmьjь to “mityczny stwór w postaci skrzydlatego węża, smok”, a *zmьja to ” wąż, żmija”. W języku polskim forma rodzaju męskiego wyszła z użycia i została zastąpiona słowem “smok” (podobnie jak w czeskim, gdzie jednak ostatecznie “smoka/zmoka” wyparła forma “drak” pochodząca od greckiego drakon/δράκων i następnie łacińskiego Draco) a forma rodzaju żeńskiego zachowała się dla gatunku gada z rodziny żmijowatych, w podrzędzie węży. W części języków słowiańskich stara forma została jednak zachowana, “smok” to w chorwackim zmej, rosyjskim змей (również w znaczeniu “wąż”, a smok to też дракон), w serbskim змај , w słoweńskim zmaj, w ukraińskim змій. W tradycji bułgarskiej natomiast zmej i smok (змей, смок) to spokrewnione, ale jednak dwie różne istoty[2] (смок/smok i смокообразни/smokowate to w bułgarskim również nazwa węży z rodziny połozowatych).